انواع کود‌های شیمیایی

     هر نوع ماده ای که سبب تقویت خاک و بالا رفتن حاصلخیزی آن از نظر کیفی و کمی و همچنین باعث افزایش عملکرد محصول می‌شود، کود نامیده می‌شود.
کود‌ها به طور کلی به سه دسته شیمیایی، آلی و  بیولوژیک تقسیم می‌شوند.
 
کودهای شیمیایی
    ترکیب شیمیایی و درصد خلوص کود‌های مختلف متفاوتند. این تفاوت‌ها بر حسب نوع مورد مصرف، نحوه پخش، زمان کوددهی و اثر بخشی کود‌ها طبقه بندی می شوند. از مزایای کود‌های شیمیایی، ارزانی نسبی، کاربرد آسان و بهره وری بالای آن است. شناخت کافی از انواع کود‌های شیمیائی قبل از انتخاب و یا مصرف آن‌ها ضرورت دارد و بایستی به نکات زیر توجه شود:
تعیین کیفیت کود
تعیین میزان کود مصرفی در کشاورزی
تعیین عناصر تشکیل دهنده کود
تعیین میزان آلایندگی کود‌‌ها از نظر پارامتر‌های زیست محیطی در خاک و آب     
کود‌های شیمیایی به دو دسته که برخی جزء عناصر پرمصرف گیاه (ماکرو المنت) و برخی نیز جز عناصر کم مصرف گیاه (میکرو المنت) می باشند تقسیم می‌شود.
عناصر پر مصرف (ماکرو) شامل: ازت، فسفر،  پتاس، منیزیم و کلسیم
عناصر کم مصرف (میکرو) شامل : آهن، روی، مس، منگنز و بور
     معمولا کود‌‌های شیمیایی را بر اساس نوع عنصر موجود در آن تقسیم بندی می‌کنند. به عنوان مثال کود‌های ازتی، فسفری و پتاسیمی دارای یک یا دو عنصر هستند. اگر یک کود همه عناصر را با هم و به نسبت متناسب داشته باشد اصطلاحاً کود کامل نامیده می‌شود. خواص کود‌های شیمیایی حاوی ازت
     ازت به صورت‌‌های نیترات، یون آمونیم و اوره جذب گیاه می شود.
     نیترات کلسیم و نیترات پتاسیم درصد ازت کمی داشته و کمتر به عنوان منبع کود ازت در خاک مصرف می‌شوند. این کود‌ها غالباً در محلول‌‌های غذائی بعنوان منابع کلسیم یا پتاسیم مورد استفاده قرار می‌گیرند.
     یکی دیگر از کود‌های مصرفی، کود اوره است. کود اوره که به کود شکری نیز معروف است در سطح جهان از پر مصرف‌ترین و ارزان‌ترین کود‌های شیمیایی ازتی به شمار می رود. کود اوره ۴۶ درصد ازت داشته و دارای حلالیت عالی در آب است و به همین دلیل در خاک برای تهیه محلول‌‌های کودی و محلول پاشی بر روی گیاه مورد استفاده قرار می گیرد. در صورت محلول پاشی اوره روی گیاه، ممکن است که اوره دارای مقداری ماده سمی بی اوره باشد که این ماده نباید از یک مقدار مشخص بیشتر باشد. به علت بالا بودن حلالیت اوره، امکان شسته شدن آن در خاک خیلی زیاد است و در صورت آبیاری و یا بارندگی زیاد، خصوصا در خاک های شنی، به راحتی این کود در خاک شسته می‌شود.
     کود سولفات آمونیوم دارای  ٢١ درصد ازت و ٢۴ درصد گوگرد بوده، pH بستر اسیدی و بهترین کود برای شرایط خاک‌‌های ایران است. کود سولفات آمونیوم به دلیل پائین بودن درصد ازت آن نسبتاً گران است. 
     نیترات آمونیوم از کود‌های مهم دیگر است که از ترکیب آمونیاک و اسید نیتریک تولید می‌شود. این کود دارای دو نوع منبع ازتی گیاه یعنی نیترات و آمونیوم است.  از جمله معایب این کود آن است که به آسانی رطوبت هوا را جذب می‌کند و دانه‌‌های کود بهم چسبیده و تشکیل کلوخه می دهند. عیب دیگر آن که اشتعال زا بوده و در صورت وارد آمدن ضربه به کود، آتش می گیرد.
     یکی دیگر از کود‌های ازتی شناخته شده، کود اوره با پوشش گوگردی است. به این کود اصطلاحاً دیرحل می گویند. یعنی به تدریج ازت خود را آزاد می‌کند و در این صورت شستشو و تلفات کود کاهش یافته و از این نظر می‌تواند کود مناسبی تلقی می شود. اما نسبت به کود اوره معمولی گران است و برای گیا‌هان زینتی و برای شرایطی که امکان آب‌شویی زیاد بوده یا محصولاتی که از نظر اقتصادی به صرفه است می‌تواند کود مناسب و مفیدی باشد.
       انتخاب کود ازتی به چند پارامتر وابسته است که مهم ترین آن قیمت کود است. همانطور که ذکر شد، کود اوره نسبت به کود سولفات آمونیوم  ارزان‌تر است. شرایط خاک نیز می‌تواند عامل تعیین کنند‌های برای انتخاب نوع کود باشد. مثلا در بسترهای خاک خیلی قلیایی، مصرف کود سولفات آمونیوم توصیه می گردد. به صورت خلاصه انواع کود های ازت به شرح زیر تجمیع می شود:
١)سولفات آمونیوم: کود سولفات آمونیوم دارای ٢١ درصد ازت و ٢٣ درصد گوگرد است. این کود اسید زا و مناسب خاک‌‌های آهکی بوده و نسبتاً گران و کمی مقاوم به شستشو می‌باشد.
٢)کود اوره: ۴۶ درصد ازت دارد. این کود اسید زا نیست و مناسب بیشتر خاک‌‌ها بوده، ارزان و رایج ترین کود ازتی ایرانی است.
٣) کود نیترات آمونیوم: ٢۶ درصد ازت دارد. این کود اسید زا نیست و مناسب برای چغندر قند بوده و نسبتاً گران و حساس به شستشو می‌باشد.
۴) کود فسفات آمونیوم : ١٧ درصد ازت و ٢۶ درصد اسید فسفریک دارد. کود فسفات آمونیوم نسبتاً اسید زا و دو منظوره بوده و قیمت مناسب داشته و کمی مقاوم به شستشو می‌باشد.
۵) کود اوره فرم: ٢۶ درصد ازت دارد. این کود نسبتاً اسیدزا و مناسب چمن بوده، گران و خیلی مقاوم به شستشو می‌باشد.
۶) کود اوره: با پوشش گوگرد: ٣۵ درصد ازت دارد. اسیدزا و مناسب خاک‌‌های سبک و مقاوم به شستشو بوده و قیمت آن مناسب است.


کود‌های فسفر
     غالباً درصد فسفر کود‌ها را را بصورت درصد اکسید فسفر طبقه بندی می کنند. اسید فسفریک که از تجزیه مواد آلی خاک حاصل می‌شود قابلیت جذب گیاه را دارد، اما بصورت کود شیمیائی مصرف نمی‌شود. قسمت اعظم کود فسفر‌های که به خاک داده می‌شود، به وسیله کلسیم در خاک‌‌های قلیائی و بوسیله آهن و آلومینیم در خاک‌‌های اسیدی تثبیت می‌گردد. معمولاً کودهای فسفر‌ی که به خاک افزوده می‌شود عمدتا در سال اول و بخش کمی نیز طی سال‌‌های آینده قابل جذب گیاه است.
مقدار کوددهی به پارامترهایی چون روش کوددهی، بافت و ترکیب خاک ، سوابق مصرف کود فسفره در خاک و مقدار کود فسفری که مصرف می‌شود بستگی دارد. به علت محدودیت میزان محلولیت و حرکت کودهای فسفره، بایستی کود‌های فسفره را قبل از کاشت به خاک داد و آن‌‌ها را مستقیماً در ناحیه ریشه قرار داد. رساندن pH خاک به این حدود می‌تواند در افزایش محلول بودن و جذب فسفر موثر باشد. تغییر pH خاک در خاک‌‌های اسیدی با اضافه کردن آهک و در خاک‌‌های قلیائی با اضافه کردن گوگرد یا کود‌های اسیدی انجام می گیرد. 

کود‌های پتاسیم
     کمبود پتاسیم بیشتر در خاک‌‌های اسیدی و شنی مشاهده می‌شود، اما کمبود آن در سایر خاک‌‌ها تحت شرایط آبیاری و برداشت مقدار زیاد محصول (خصوصا یونجه) نیز قابل مشاهده است. اغلب کود‌های پتاسیم در آب محلولند و نحوه اضافه آن‌ها به خاک نقش زیادی در اثر بخشی کود ندارد. کلرورپتاسیم فراوانترین ترکیب پتاسیم در طبیعت است که دارای تقریبا 60 درصد آن می‌باش.د با این حال مصرف کلرورپتاسیم در مواردی که به مقدار زیادی پتاسیم نیاز است چندان مطلوب نیست، زیرا احتمال مسمومیت ناشی از فراوانی کلر پیش می‌آید. با این که مقدار کمی کلر برای محصولاتی مانند توتون و پنبه لازم است، اما زیاد کلر در خاک موجب آبدار شدن غده سیب زمینی و نقص در کیفیت توتون می‌گردد. نیترات پتاسیم دارای ۴۴% اکسید پتاسیم است، اما کودی گران قیمت می‌باشد. سولفات پتاسیم معمولترین کود پتاسیم است که در زراعت مصرف می‌شود. پتاسیم از تجزیه اولیه بقایای گیاهی نیز به دست می آید. خاک‌‌هایی که مقدار زیادی رس از نوع ورمی کولایت و ایلیت دارند، پتاسیم را تثبیت می‌کنند. 
 
کود‌های گوگرد
     کمبود گوگرد در خاک‌‌های در معرض شستشو بیشتر مشاهده می‌شود. در این صورت می بایستی گوگرد را بصورت کود به خاک اضافه کرد. انتخاب نوع کود گوگرد دار به pH خاک بستگی دارد. در خاک‌‌های اسیدی می‌توان از سولفات کلسیم استفاده نمود که دارای ۱۸ درصد گوگرد و ۲۲ درصد کلسیم است. این ترکیب علاوه بر تامین گوگرد و کلسیم، باعث افزایش pH خاک نیز می‌گردد.
از پودر گوگرد نیز می‌توان استفاده کرد. عنصر گوگرد در اثر فعالیت باکتری‌‌های اکسید کننده بصورت سولفات‌‌ها در می‌آید. هر چه ذرات عنصر گوگرد ریزتر و توزیع آن در خاک یکنواخت‌تر باشد، سرعت اکسیده شدن گوگرد بیشتر خواهد بود. اکسیداسیون عنصر گوگرد موجب اسیدی شدن خاک گشته و به همین دلیل از آن دراصلاح خاک‌‌های قلیایی استفاده می‌شود. اکسید شدن گوگرد در حرارت و رطوبت مناسب حدود ۳ تا ۴ هفته طول می‌کشد. بعضی از کود‌های گوگرد را (مانند SO2 و پلی سولفید‌ها) در آب آبیاری حل و به خاک اضافه می‌کنند.

کود‌های کلسیم و منیزیم
      کلسیم و منیزیم کمتر بعنوان کود مصرف می‌شوند. خاک‌‌های نواحی مرطوب اسیدی بوده و برای اصلاح آن‌ها از کلسیم و منیزیم استفاده می‌شود. در خاک‌‌های اسیدی، مقدار زیادی کربنات کلسیم و منیزیم و یا سولفات کلسیم برای اصلاح ساختار خاک استفاده می‌شود که در نتیجه آن کمبود احتمالی کلسیم و منیزیم نیز مرتفع می‌گردد. در صورتیکه تغییر pH خاک‌‌های اسیدی مورد نظر نباشد و صرفاً تامین کلیسم مورد نیاز گیاه هدف باشد می‌توان از کود‌های فسفره حاوی کلسیم استفاده نمود. برای رفع کمبود منیزیم از سولفات منیزیم و پتاسیم استفاده می‌شود.

کود‌های مخلوط
     عناصر ازت، فسفر و پتاسیم بیش از سایر عناصر بعنوان کود مصرف می شوند. گاهی کود‌های تجاری را بصورت مخلوطی از عناصر فوق تهیه می‌کنند. درصد عناصر این کود‌ها معمولاً پایین است و قسمت بیشتر حجم آن را مواد دیگری به غیر از عناصر فوق تشکیل می دهند. ترکیب این گونه کود‌ها را با درصد ازت (N)، اکسید فسفر و اکسید پتاسیم و به همین ترکیب ذکر می‌کنند. مثلاً کود ۱۰-۱۰-۲۰ دارای ۲۰ درصد ازت، ۱۰ درصد اکسید فسفر و ۱۰ درصد اکسید پتاسیم می‌باشد گاهی درصد گوگرد (S) را بصورت عدد چهارم ذکر می‌نمایند مانند ۵-۱۰-۱۰-۱۵ که ۵ درصد گوگرد دارد. کود مخلوط ممکن است فاقد یکی از سه عنصر اصلی باشد. مانند ۴۴-۰-۱۳ که فاقد فسفر است و در حقیقت همان نیترات پتاسیم است و یا فسفات دی آمونیم که می‌توان آن را بصورت ۰-۴۶-۱۸ بیان نمود.

کود‌های عناصرکم مصرف
     در خاک‌‌های نواحی خشک کمبود آهن، مس، منگنز و روی و در خاک‌‌های نواحی مرطوب کمبود مولیبدن، کلر و بر مرسوم است.  وجود مقدار زیاد کلر و بر در خاک‌‌ها و آب آبیاری نواحی خشک نیز می‌توانند باعث مسمومیت گیاه شود. نکته مهم در مصرف کود‌های عناصر کم مصرف آن که حد میزان مورد نیاز و حد مسموم‌کننده گیاه بسیار باریک است. به عبارت دیگر مصرف زیاد این کود‌ها باعث مسمومیت گیاه می شوند.
در اغلب موارد مقدار عناصر مس، آهن، منگنز و روی در خاک بیش از نیاز گیاه است، اما به فرم قابل جذب گیاه نیستند. از طرف دیگر چون این عناصر عمدتاً به صورت کاتیون به خاک اضافه می‌شوند، احتمال تثبیت آن‌ها توسط خاک زیاد است. بهتر است کاتیون‌‌ها را بر روی برگ‌‌های گیاه محلول‌پاشی نمود.
در صورتی که این کاتیون‌‌ها بصورت ترکیبات معدنی به خاک داده می‌شوند، ‌بایستی بصورت نواری در خاک قرارداده و یا همراه با کود‌های دارای واکنش اسیدی به خاک اضافه گردند. در صنعت این کاتیون‌‌ها را با مواد کلات‌کننده ترکیب و آن‌‌ها را بصورت غیر قابل تثبیت درآورده اند. کلات‌‌ها به سهولت در خاک حرکت کرده و عنصر مورد نیاز را در دسترس گیاه قرار می‌دهند. در صورت عدم دسترسی به کلات، از سولفات بعنوان کود استفاده می‌شود.
     در گروه آنیون‌‌ها، کمبود کلر به ندرت مشاهده می‌شود. زیرا معمولاً مقدار کافی کلر همراه با آب باران (بخصوص در نواحی ساحلی)، کود‌های شیمیائی عناصر اصلی (به صورت ناخالصی) و آب آبیاری به خاک اضافه می‌شود. در صورت لزوم می‌توان از کلرورپتاسیم برای رفع کمبود کلر استفاده نمود.
     برای رفع کمبود بر از بورات سدیم یا بوراکس استفاده می‌کنند. بوراکس در آب بسیار محلول بوده و در خاک به سهولت حرکت می‌کند و ‌بایستی مراقب شسته شدن آن از خاک بود. بوراکس را مستقیماً به خاک اضافی می‌نمایند.
     برای اضافه کردن مولبیدن از مولیبدات سدیم یا مولیبدات آمونیم استفاده می‌شود. مولیبدات را می توان با مواد دیگری مخلوط و به خاک اضافه کرد و یا آن را محلول پاشی نمود.
     در صورتی که عناصر کم مصرف بصورت نواری در خاک قرار داده می‌شوند، مقدار مصرف آن‌ها چند کیلوگرم در هکتار خواهد بود. در صورتی که این کود‌ها را بر سطح خاک پخش و با خاک مخلوط می‌کنند، مقدار آن‌ها را چند برابر در نظر می گیرند. در این صورت مقدار سولفات کاتیون‌ها را به میزان ۳۰ تا ۵۰ کیلوگرم در هکتار می‌پاشند. مقدار معمول مصرف بورات حدود ۵ کیلوگرم در هکتار است. مولیبدات به مقدار حدود ۱ تا ۲ کیلوگرم در هکتار پاشیده می‌شود. در صورتی که از روش محلول پاشی عناصر بر روی برگ‌‌ها استفاده می‌شود، ‌بایستی به میزان غلظت محلول توجه شود. پاشش سولفات عناصر کم مصرف با غلظت ۲ تا ۳ کیلوگرم در هزار لیتر آب رایج است.
     در بازار ایران مخلوطی از کود‌های عناصر کم مصرف به نام‌‌های تجاری مختلفی وجود دارند. محلول تهیه شده از این کود‌ها را می‌توان روی برگ پاشید و یا با سموم مختلف مخلوط کرد و همزمان با سمپاشی مصرف نمود.
     کود‌‌های شیمیایی موجب تقویت رشد گیاه می‌شوند و در مقایسه با کود‌‌های آلی حجم کمتری دارند. انواع زیادی کود‌‌های شیمیایی وجود دارند که به شکل‌‌های پودری، گرانوله، مایع و گاز تولید می‌شوند.